حضرت معصومه و حوزه علمیه قم

در مقاله پیشین جلوه هایی از توسل به حضرت فاطمه معصومه در سیره و کلام علما را دیدیم، آن مطلب را در اینجا ببینید.

بسم الله الرحمن الرحیم

معرفى حوزه علمیه قم

سالهاست كه شهر مقدس قم رسما به عنوان مركز علمى و فرهنگى جهان تشیع مطرح است و این به سبب اجلال نزول مراجع عظام تقلید شیعه و عالمان دین و تشكیل حلقات درس های سطوح عالی در این شهر است علاوه بر این که طلاب علوم دینى در کنار تحصیل، به تدریس و تألیف و كارهاى تحقیقى مى پردازند؛ همین امور موجب شده است كه سطوح متوسط و حتى سطوح اولیه علوم دینی نیز در این شهر علم و اجتهاد دایر شود.

این رونق علمى در حوزه مقدس قم را ائمه معصومین علیهم السلام پیش گویى كرده بودند، از جمله این كه امام صادق علیه السلام فرمودند: ...زمانى مى رسد كه از قم علم و دانش به دیگر شهرها از شرق تا غرب منتشر مى شود، تا جایى كه این شهر بر شهرهاى دیگر دلیل و اسوه گشته و تا آن جا كه هیچ كس درزمین نیست كه از قم به او بهره هاى علمى و دینى نرسد. آن گاه است كه زمان ظهور حجت خدا و قائم ما فرا مى رسد. (1)

تأثیر ورود فاطمه معصومه علیها السلام

ورود حضرت معصومه علیها السلام به شهر قم و دفن پیکر مطهر آن بانوى بزرگ در این شهر آثار و برکات فراوانى را به همراه داشته است. از لحظه ورود ایشان به قم، این شهر همواره از جهات فرهنگى، سیاسى، اجتماعى، عمرانى و اقتصادى رو به رشد و پیشرفت نهاده است. تأثیر این واقعه تاریخى را مى توان با مطالعه زوایاى تاریخى این شهر به دست آورد. تأثیر وجود آن حضرت در تحولات تاریخى، فرهنگى، مذهبى و اجتماعى نه تنها در محدوده یک شهر، بلکه گاهى در کل کشور ایران بوده و بسیاری از وقایع و حوادث کشور ایران به نوعى مرتبط با شهر قم مى باشد.

حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام در شهر قم، سال ها دل و دیده میلیون ها زائر و مجاور و جهانگرد را به خود مشغول داشته است. این تأثیر نه تنها براى زائران مشتاقى که از راه هاى دور به عشق زیارت مرقد مطهر این دخت عصمت و یادگار امام موسى کاظم علیه السلام با ارادت خالصانه به آن مکان مقدس مى شتابند، ملموس است؛ بلکه حتى براى کسانى که با انگیزه هاى غیر مذهبى وارد این دیار شده اند و یا از آن عبور کرده اند، پر جاذبه و شگفت انگیز بوده است.

بعد از ورود حضرت معصومه علیها السلام به قم و دفن پیکر مطهر آن حضرت در این سرزمین، علویان و سادات بیشترى به این شهر روى آوردند؛ توجه شیعیان به این نقطه فزونى یافت و علما و مشاهیر شیعه در طول تاریخ به این مکان مقدس توجه نشان دادند؛ مهاجرت به این شهر زیاد شد و موقعیت مذهبى قم تثبیت و استحکام تاریخى یافت.

قم با این ویژگى ها در میان شهرهاى شیعه نشین از شهرت جهانى برخوردار شد و یکى از شهرهاى مهم جهان اسلام به شمار آمده و از مراکز مهم فرهنگى و فقهى شیعه گردید و از همه مهم تر به عنوان هسته مرکزى و پایگاه اصلى بزرگترین و با شکوه ترین انقلاب در تاریخ جهان گردید.

برخى از نتایج ورود حضرت معصومه علیها السلام به شهر قم:

1. گسترش شهر قم

شهر قم به تدریج از شمال شرقى به جنوب غربى که محل دفن آن حضرت بود کشیده شد به طورى که حرم فاطمه معصومه علیها السلام که در حاشیه شهر قرار داشت، امروزه در مرکز شهر و در پر رونق ترین بخش آن واقع است.

2. اهمیت یافتن قم

توجه پادشاهان و حاکمان و طبقات گوناگون مردم به این شهر و کوچ بسیارى از افراد مشتاق اهل بیت علیهم السلام براى اقامت در آن به خاطر مدفون بودن حضرت معصومه علیها السلام در این شهر است.

3. کثرت سادات در شهر قم

بعد از دفن حضرت معصومه علیها السلام عده بسیارى از فرزند زادگان امام حسن،امام حسین، موسى بن جعفر، على بن موسى الرضا علیهم السلام و از فرزندان محمد حنیفه،زید بن على بن الحسین و اسماعیل فرزند امام صادق (علیهم السلام) از اطراف به قم روى آوردند. از آن جا که این شهر از ابتدا مورد نظر آل على بوده و مردم نسبت به اولاد پیغمبر صلى الله علیه و آله ارادت و علاقه خاصى داشته اند به تدریج بعد از ورود حضرت معصومه (علیهاالسلام)به قم، این شهر از نظر کثرت سادات موقعیت بى نظیر و یا کم نظیرى یافته است.

امروزه کثرت سادات قم به خوبى محسوس و مشهود است و چند محله به نام علویان و سادات است مانند محله سیدان، محله موسویانو محله موسى مبرقع؛ همچنین وجود سادات برقعى و رضوى و چاووشى و... نشانگر این حقیقت است.

4. توجه به امامزادگان

مردم قم از اوایل قرن سوم هجرى که فاطمه معصومه علیها السلام در قم مدفون شد، در بزرگداشت مقابر اولاد پیامبر (صلى الله علیه و آله) همان تلاش را کردند که در زمان حیاتشان از آنان به عمل مى آوردند. ساختن بناهاى مجلل و بارگاه و گنبد و وقف اموال در این راه از جمله این تلاش هاست.

5. پرورش عالمان وارسته و تشکیل حوزه علمیه قم

در ذیل به این مطلب بیشتر خواهیم پرداخت.

خلاصه ای از زندگانی حضرت معصومه علیها السلام

حضرت فاطمه معصومه علیها السلام در روز اول ذیقعده سال 173 قمرى در مدینه منوره دیده به جهان گشود. پدر بزرگوار آن حضرت، امام موسى كاظم علیه السلام و مادر گرامى‏اش حضرت نجمه خاتون مى‏باشد، كه بعد از تولد حضرت رضا علیه السلام به «طاهره‏» ملقب گردید. (2) بنابراین حضرت معصومه و امام رضا علیهما السلام خواهر و برادر ابوینى هستند.

 در سال 201 قمرى در پى انتقال اجبارى امام رضا علیه السلام به خراسان، حضرت معصومه علیها السلام بعد از یك سال تحمل دورى برادر بزرگوارش، از مدینه منوره عازم خراسان گردید. از آن جایى كه حضرت فاطمه معصومه علیها السلام پیام آور فرهنگ و معارف اهل بیت علیهم السلام و مدافع مظلومیت امامان شیعه و تداوم بخش راه پدر بزرگوارش در مبارزه با طاغوت‏هاى زمان بود، عوامل حكومتى بنى عباس، در شهر ساوه به كاروان حامل آن حضرت حمله كرده و همراهان آن حضرت را به شهادت رساندند. حتى طبق نوشته استاد محقق شیخ جعفر مرتضى عاملى در كتاب حیاة الامام الرضا علیه السلام، آن حضرت را نیز مسموم نمودند. (3)

حضرت فاطمه معصومه علیها السلام پس از بیمار شدن در شهر ساوه (به سببب مسمومیت و شدت غم و اندوه)، فرمودند: مرا به شهر قم ببرید؛ زیرا از پدرم شنیدم كه مى‏فرمود: شهر قم مركز شیعیان ماست. (4)

لذا ایشان در 23 ربیع الاول سال 201 ق. به شهر قم وارد شده و مورد استقبال عده زیادى از مردم مشتاق و شیفته اهل بیت علیهم السلام قرار گرفت. آن بزرگوار بعد از 17 روز اقامت در منزل «موسى بن خزرج» كه به «بیت النور» شهرت یافت، در دهم ربیع الثانى سال 201ق دیده از جهان فرو بسته و در «باغ بابلان‏» محل فعلى مزار آن حضرت دفن گردید.

شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه علیها السلام

قم قبل از اسلام به صورت چند قلعه بوده كه عده‏اى زرتشتى و یهودى در آن زندگى مى‏كردند. بعد از اسلام با آمدن اشعرى‏ها (كه اصالتا شیعه و یمنى تبار بوده‏اند)، كم كم این سرزمین توسعه یافت. در اوائل قرن اول و در سال 23 هجرى شهر قم توسط لشكر اسلام فتح گردید و رفت و آمد مسلمانان عرب به قم آغاز شد. نخستین كسانى كه از اشعرى‏ها به قم آمدند «عبدالله بن سعد»، «عبدالله احوص» و «عبدالرحمن» و «اسحاق» از فرزندان «سعد بن مالك بن عامر اشعرى» بودند و به این ترتیب ارتباط شیعیان خالص علوى با قم برقرار شده و مأمن شیعیان گردید. از آن زمان مردم قم به مذهب اهل بیت علیهم السلام علاقه خاصى پیدا كرده و به همین جهت مورد سختگیرى و بى مهرى خلفاى حاكم و ستمگر عصر خود بودند.

شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه علیها السلام از آبادانى ظاهرى بى بهره بود و اهالى شیعى مذهب آن در اثر بى‏توجهى حاكمان مورد آزار و اذیت‏بودند، اما از لحاظ ایمان و اعتقاد مذهبى، این شهر بهترین فضاى معنوى را داشته و زمینه پذیرش اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله و یاران با وفاى آنان در این منطقه كاملا فراهم بود.(5)

به همین جهت امامان معصوم علیهم السلام در مناسبت‏هاى مختلف، شهر قم و اهالى آن را مورد عنایت قرار داده و عبارات زیبایى را كه حاكى از علاقه‏مندى آن بزرگواران به این خطه ایران بود، بیان مى‏كردند. حتى گاهى ائمه اطهار با فرستادن تحفه‏ها و هدایا اهل قم را مفتخر مى‏ساختند. از جمله مى‏توان به «ابى جریر زكریا بن ادریس» و «زكریا بن آدم» و «عیسى بن عبدالله» و چند نفر دیگر اشاره نمود كه به افتخار اخذ هدایاى ارزشمندى همچون انگشترى و جامه و كفن از دست مبارك ائمه هدى علیهم السلام نائل شدند. (6)

به نظر مى‏رسد تعداد اخبار و احادیثى كه در مورد شهر قم از ائمه اطهار علیهم السلام روایت‏شده است درباره هیچ یك از شهرهاى ایران روایت نشده است. مرحوم شیخ حسین مفلس در كتاب «تحفة الفاطمیین‏» چهل حدیث در باره قم نقل كرده است. (7)

شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه علیها السلام

قم قبل از اسلام به صورت چند قلعه بوده كه عده‏اى زرتشتى و یهودى در آن زندگى مى‏كردند. بعد از اسلام با آمدن اشعرى‏ها (كه اصالتا شیعه و یمنى تبار بوده‏اند)، كم كم این سرزمین توسعه یافت. در اوائل قرن اول و در سال 23 هجرى شهر قم توسط لشكر اسلام فتح گردید و رفت و آمد مسلمانان عرب به قم آغاز شد. نخستین كسانى كه از اشعرى‏ها به قم آمدند «عبدالله بن سعد»، «عبدالله احوص» و «عبدالرحمن» و «اسحاق» از فرزندان «سعد بن مالك بن عامر اشعرى» بودند و به این ترتیب ارتباط شیعیان خالص علوى با قم برقرار شده و مأمن شیعیان گردید. از آن زمان مردم قم به مذهب اهل بیت علیهم السلام علاقه خاصى پیدا كرده و به همین جهت مورد سختگیرى و بى مهرى خلفاى حاكم و ستمگر عصر خود بودند.

شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه علیها السلام از آبادانى ظاهرى بى بهره بود و اهالى شیعى مذهب آن در اثر بى‏توجهى حاكمان مورد آزار و اذیت‏بودند، اما از لحاظ ایمان و اعتقاد مذهبى، این شهر بهترین فضاى معنوى را داشته و زمینه پذیرش اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله و یاران با وفاى آنان در این منطقه كاملا فراهم بود.(5)

به همین جهت امامان معصوم علیهم السلام در مناسبت‏هاى مختلف، شهر قم و اهالى آن را مورد عنایت قرار داده و عبارات زیبایى را كه حاكى از علاقه‏مندى آن بزرگواران به این خطه ایران بود، بیان مى‏كردند. حتى گاهى ائمه اطهار با فرستادن تحفه‏ها و هدایا اهل قم را مفتخر مى‏ساختند. از جمله مى‏توان به «ابى جریر زكریا بن ادریس» و «زكریا بن آدم» و «عیسى بن عبدالله» و چند نفر دیگر اشاره نمود كه به افتخار اخذ هدایاى ارزشمندى همچون انگشترى و جامه و كفن از دست مبارك ائمه هدى علیهم السلام نائل شدند. (6)

به نظر مى‏رسد تعداد اخبار و احادیثى كه در مورد شهر قم از ائمه اطهار علیهم السلام روایت‏شده است درباره هیچ یك از شهرهاى ایران روایت نشده است. مرحوم شیخ حسین مفلس در كتاب «تحفة الفاطمیین‏» چهل حدیث در باره قم نقل كرده است. (7)

حضور عالمان بزرگ در قم

سنگ بناى مسائل علمى و مذهبى در این شهر به دست عالم فقیه و محدث نامدار «عبدالله بن سعد اشعرى» گذارده شد و سپس توسط عالمان بزرگوارى از اصحاب ائمه معصومین علیهم السلام، رشد یافت و بازار علم و ادب و نقل حدیث در این مركز شیعى رونق گرفت؛ تا جایى كه معروف است که منقولات رجال حدیث قم مورد امضای ائمه معصومین علیهم السلام بود. متقابلا علمای قم نیز با سخت گیرى و دقت تمام، ناقلان تاریخ و حدیث را به زودى تأیید نمى كردند و حتى افراد ساده اندیش و سست عقیده در نقل حدیث را از این شهر اخراج مى نمودند.

برخی از اعاظم علمای قم

- ابراهیم بن هاشم قمى

- علی بن حسین بن بابویه قمی

- زكریا بن آدم، از اصحاب امام رضا علیه السلام

- احمد بن اسحاق قمى، وکیل امام عسکری علیه السلام در قم و سازنده مسجد معروف امام به دستور آن حضرت

- محمد بن حسن صفار، از یاران نزدیک امام حسن عسکری علیه السلام

- احمد بن ادریس قمی، از محدثان شیعی

- محمد بن علی بن بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق

- علی بن ابراهیم قمی، مفسر معروف

- محمد بن خالد برقی (منسوب به برقرود قم): ادیب، محدث و نویسنده کتاب های مهمی همچون: التنزیل و التعبیر، کتاب العلل، کتاب یوم و لیله

- احمد بن محمد بن خالد برقی نویسنده کتاب های فراوانی همچون: المحاسن، کتاب التبلیغ و الرساله، کتاب التراحم و التعاطف و... که بالغ بر ده ها جلد می شود

حوزه علمیه قم

همان طور که گذشت، پیشینه این کانون علم و فقاهت به قرن ها قبل بر مى گردد. ده ها محدث و عالم شیعى از اوایل قرن سوم هجرى به بعد، زمینه گسترش علم و ادب و حدیث را در این شهر ایجاد کرده بودند. این حوزه علمى کم و بیش تداوم داشت و ترویج علم در این شهر همچنان در طول تاریخ ثمرات پر بارى به همراه مى آورد تا آن که مرحوم میرزاى قمى، عالم جلیل القدر عصر قاجار به این شهر روى آورد و به حرکت علمى این دیار شتاب بخشید.  با حضور مرحوم میرزاى قمى (ره) آن عالم فرزانه و سترگ توجه حكومت قاجار و شاهان این سلسله به این شهر مقدس بیش تر مى شود. هجرت مرحوم ملاصدرا آن فیلسوف بزرگ وحكیم متأله از شیراز و سكنا گزیدن ایشان در كهك قم برگ دیگرى از تاریخ علم و حكمت در این شهر است و همچنین اقبال و اسكان حكیم نامدار مرحوم فیض كاشانى (ره) و تأسیس مدرسه مباركه فیضیه در جوار حرم مطهر و ملكوتى حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها نشان از رشد فكرى و اندیشه مردم و رغبت طلاب علوم دینی به این شهر مقدس است.

از اواخر دوره قاجاریه و شروع دوره پهلوى، حوزه مقدس «نجف» اشرف با توسعه و رونق شگفت انگیز خود مركز اجتماع فرهیختگان فقه و فقاهت گردید و تمام توجهات به آن شهر مقدس معطوف گشت و تبعا یك رخوت و سستى در حوزه مقدس قم پیش آمد و طلاب و عالمان ساكن در این شهر باسختى زیاد، با اندوخته هاى علمى از پرچم و چراغ علم و فضیلت نگهبانى مى نمودند. با مهاجرت مرحوم آیت الله العظمى حاج شیخ عبدالكریم حائرى یزدى (ره) در سال 1315 شمسى به قم و تشكیل جلسات و دروس حوزوى، غبار غربت از این حوزه مقدس برداشته و روحى تازه در كالبد دانش پژوهان و طلاب این شهر مقدس دمیده شد.

تأسیس مدرسه دارالشفا در مجاورت مدرسه فیضیه نشانه اقبال طلاب جوان به این حوزه مقدس بود و از آن سال ها دیگر در كنار حوزه علمیه نجف نام حوزه علمیه قم به طور جدى مطرح بود. پس ازارتحال مرحوم حاج شیخ عبدالكریم (ره) مجددا هاله اى از غربت اما زودگذر بر تارك این حوزه مقدس سایه افكند.

اما علمای ثلاث یعنى مرحوم آیت الله حجت (ره)، مرحوم آیت الله سید محمد تقى خوانسارى (ره) و مرحوم آیت الله سید صدر الدین صدر(ره) این علم را دست به دست گرداندند تا این كه این دوره نیز با سختى هایش گذشت.

در سال 1322 با هجرت نورانى حضرت آیت الله العظمى حاج آقا حسین طباطبایى بروجردى اعلى الله مقامه الشریف و درس عالمانه و عمیق ایشان تشکیل شد و كرسى هاى دروس علما و فضلای گرانقدر و فعالیت هاى فرهنگى و اجتماعى دیگر رونق گرفت، از طرفى با رحلت مرحوم آیت الله العظمى حاج سید ابوالحسن اصفهانى (ره) در نجف اشرف، و مرجعیت عامه شیعه متوجه عالم وارسته حوزه قم یعنى آیت الله العظمى بروجردى (ره) گردید شد و اقبال عمومى طلاب به مراجعت به وطن و بهره مندى ازفیوضات معنوى و علمى آن عالم و فقیه بزرگ، اهمیت و منزلت حوزه علمیه قم را به اوج رسانید.

از آن سال هابه بعداین حوزه مقدس در عرض و ردیف حوزه نجف مورد توجه بود، گر چه پس از ارتحال حضرت آیت الله بروجردى (ره) فراز و نشیب هاى دیگرى ایجاد شد و در این دوره تا قبل از پیروزى انقلاب اسلامى مجدداً مهاجرت هاى محدودى از سوى طلاب به نجف اشرف آغاز شد، خصوصاً كه سیاسیت هاى رژیم منحوس پهلوى علیه حوزه مقدس قم شدت گرفت.

 با آغاز نهضت امام خمینى در خرداد 1341 و قیام خونین طلاب و مردم و سركوب شدن آن قیام یك آرامش قبل از طوفان بر حوزه قم حاكم شد، گرچه مبارزات مخفیانه ادامه داشت. در این دوره علمای اعلام و حضرات آیات عظام، گلپایگانى،اراكى، نجفى مرعشى رضوان الله علیهم و علمای دیگر، امور حوزه را رهبرى مى نمودند.

سال 1357 با پیروزى انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امام خمینى (ره) و شروع جنگ تحمیلى حكومت بعثى عراق علیه ملت و میهن اسلامى ایران و مبارزه ددمنشانه آن رژیم بعثى با حوزه مقدس نجف اشرف و به شهادت رساندن و اخراج و تبعید و شكنجه عالمان برجسته حوزه نجف، نهایتا پناهگاه این عالمان و فقیهان شهر مقدس قم گشت.

هم اكنون به بركت معنوى حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها، مجمع بزرگى از مراجع و آیات عظام و فقیهان و مجتهدان در این شهر نورانى و ملكوتى ایجاد شده است كه مورد توجه جهانیان است. بحمدالله هم اكنون حدود هزاران نفر ازطلاب و دانش پژوهان علوم اسلامى در این حوزه مقدس اشتغال دارند كه با زعامت مراجع عظام و مدیریت مركزى برنامه ریزى هاى خاصى براى توسعه و بارور نمودن هر چه بیشتر علوم تخصصى و اسلامى در حال انجام است كه آینده روشن و بالنده ترى را نوید مى دهد و در گوشه و كنار این شهر علمى، مدارس علمیه متعدد و مراکز و مؤسسات تحقیقاتی و آموزشی گوناگون دیده مى شود.

پی نوشت ها:

(1) بحارالانوار، ج 60، ص 213

(2) مناقب، ج‏4، ص‏367 / زندگانى حضرت موسى بن جعفر علیه السلام، عمادزاده، ج‏2، ص‏375

(3) حیاة الامام الرضا علیه السلام، ص‏428

(4) ودیعة آل محمد صلى الله علیه و آله، ص12

(5) تاریخچه قم، ص‏16

(6) تاریخ مذهبى قم، ص‏92

(7) همان

منابع:

شمیم یاس، شماره 49

مبلغان، شماره 30

سایت اطلاع رسانی حضرت معصومه علیها السلام

فرآوری: رهنما، گروه حوزه علمیه تبیان