جایگاه «شرح لمعه» در متون حوزوی(2)
رسیدن به این نقطه در فهم شریعت، تنها پس از سالها ممارست و انس با آموزههای دینی امکانپذیر است که قدمهای اول این حرکت طولانی در کتاب لمعه برداشته میشود.
ویژگی اصلی عمده ترین ویژگی کتاب [شرح] لمعه، آشنایی با یک دوره کامل فقه شیعی است. [شرح] لمعه، تنها کتاب درسی مشتمل بر تمام ابواب فقه است که در حوزه ها تدریس می شودد. پیش از [شرح] لمعه، چند واحد درس احکام و فقه ساده و پس از آن نیز «مکاسب» شیخ انصاری، که تنها یکی از پنجاه و چند باب فقهی به شمار می رود، در برنامه درسی دوره سطح در نظر گرفته شده است. در دوره عالی و تخصّصی فقه (خارج) نیز بررسی هر یک از ابواب، سالها به طول می انجامد و غالباً عمر تحصیلی طلبه، امکان حضور در بیش از یک یا دو موضوع را نمی دهد.
این چگونگی، برای طلبه، که در صدد تفقّه در دین و آشنایی عمیق با پیام خداست، بسیار مهم و قابل توجه است. طلبه باید با تمام اجزای پیکره دین، همه جاهایی که خدای حکیم اظهار نظر نموده یا حکمی صادر کرده است، دست کم یک بار در سطح کلیات آشنا باشد. بدون نظر به عناصر تشکیل دهنده دین چگونه می توان با آن آشنا شد؟
ما در کتاب [شرح] لمعه، با جغرافیا و پیکره فقه آشنا می شویم؛ اجمالاً در می یابیم که خدا در چه موضوعهایی حکم دارد و روی چه عناوینی انگشت حساسیت نهاده است. مناسبات فرد با خدا، دین، خود، طبیعت، خانواده و جامعه (روابط اقتصادی، فرهنگی، سیاسی) از نگاه وحی، بر ما معلوم می شود و جایگاه هر یک از این مباحث در مجموعه فقه آشکار میگردد؛
برخی از مباحث در جایگاه ویژهای قرار دارد که آشنایی طلبه با جایگاه آن ضروری است، مثل احکام اموات و نیم خورده حیوانات در کتاب طهارت و احکام فقهی غیبت که در کتاب مکاسب بحث می شود. ما در کتاب لمعه با زبان فقه آشنا می شویم. مجموعه ای از اصطلاحات و مفاهیم که الفبای مباحث فقهی و حقوقی به شمار می رود ـ از جمله، همین عناوین ابواب که در ابتدای [بخش اول] مقاله ذکر شد ـ در کتاب لمعه گرد آمده که احاطه بر آن، در فهم بخش بزرگی از آیات قرآن و روایات، به ما کمک می کند؛ آیات و روایاتی که جز با دانستن بحث فقهی قابل فهم نیست.
همچنین زبان مشترکی میان ما و عالمان دین ایجاد می نماید. از آن پس، استفاده از آثار اندیشمندان بزرگ دین، برای ما آسان و مطالعه کتب آنها، روان و ساده و شیرین خواهد شد. این همزبانی، به منزله ابزار ارزشمندی است که برای تحقیق در منابع دین و آرای متفکران دینی، از آن بهره های فراوان می توان جست.
ما در [شرح] لمعه زمینه آشنایی با «روح فقه» را به دست می آوریم و آگاهی از فروع فقهی، آرام آرام، ما را در جریان تشریع احکام قرار می دهد و با سلیقه خدا در ارشاد بشر آشنا می کند. در زبان فقها از این پدیده که بسیار دیریاب و مغتنم است، به «مذاق شارع»، «شم فقهی»، «ارتکاز متشرعه»، «ذوق فقاهت» و «الانصاف! » یاد می شود. ریشه یابی و تحلیل کامل این مسئله، نیازمند یک پژوهش اصولی است. گویی با اشراف بر دسته ای از عناصر و کشف تناسب میان آنها، چارچوب معینی در ذهن نقش می بندد که سایر گزاره ها و اظهار نظرها تنها در حیطه آن، مورد پذیرش قرار می گیرد؛ به بیان دیگر، یک نوع جهتگیری راسخ در وجود انسان که با هر قضاوتی سازگار نیست و برخی از گزاره ها را در همان مواجهه اول طرد می کند.
رسیدن به این نقطه در فهم شریعت، تنها پس از سالها ممارست و انس با آموزه های دینی امکانپذیر است که قدمهای اولِ این حرکت طولانی در کتاب [شرح] لمعه برداشته می شود.
این آشناییها یک تصویر کلان از «ساختار علم فقه» در ذهن ما ایجاد می کند؛ شبیه تصویری که در سالهای نخست طلبگی از علم صرف یا منطق به دست آورده ایم. پس از پایان دوره مقدمات، ما با اصطلاحات صرفی و منطقی، مسائل این دو علم و غرض حاکم بر آنها آشنا می شویم و گرچه تنها یک یا دو متن در این علوم درس گرفته ایم، قدرت مراجعه به همه کتابهای صرف یا منطق را داریم و می توانیم یک گزارش توصیفی از این علوم ارائه دهیم.
با پایان گرفتن «شرح لمعه» نیز، طلبه توان مراجعه به متون فقهی را پیدا کرده و برای ارائه یک گزارش توصیفی از سیر مباحث فقهی آمادگی دارد. درست به همین جهت است که مراجعه به رساله های توضیح المسائل و استخراج فتاوای فقها، خصوصاً در ابوابی که کمتر در معرض عمل طلبه قرار داشته؛ مثل ارث، معاملات و صید، در این نقطه برای طلبه بسیار آسان و روان می شود و از حیرت یا کج فهمی نجات می یابد.
طلبه با تحصیل [شرح] لمعه، تکلیف عمل خود و پاسخ سۆال فقهی مردم را مستقیم نمی آموزد؛ امّا توان بالایی در به دست آوردن سریع آن کسب می کند. به تعبیری دیگر، به او ماهی نمی دهند؛ امّا ماهیگیری می آموزند.
[شرح] لمعه تنها باب طهارت و صلات و صوم نیست که طلبه با کلّیت آن آشنا باشد و به دنبال مسائل جزئی و فرعی بگردد. بخش اعظم این کتاب، مباحثی است که کمتر به گوش مخاطب خورده و فقط باید در سطح کلیات عرضه شود. اگر قسمتهایی از کتاب طهارت و صلات لمعه برای بعضی از طلبه ها خسته کننده و تکراری به نظر می آید، نباید قضاوت را به کل آن کتاب سرایت دهند. دستور کامل اعمال حج و عمره، چگونگی محاسبه خمس اموال، به دست آوردن سهم هر یک از ورثه متوفّی و.. . هم اطلاعاتی است که یک طلبه باید به خوبی با آن آشنا باشد یا دست کم قدرت مراجعه آن را داشته باشد.
برای رسیدن به این هدف نباید نگاه خود را به مسائل مورد ابتلا متمرکز کنیم، بلکه همه مسائل فقهی، حتّی بخشهایی که امروزه موضوع خود را از دست داده اند؛ مثل ابواب بردگان باید به دقّت مورد مطالعه قرار گیرند تا ذهنیت کاملی از ترکیب گزاره های فقهی حاصل آید. برای مثال، مرحوم شهید مطهری در بحث بیمه در اثبات حکم جواز عقد بیمه و یا رفع استبعاد از آن به حکم ضمان جریره استشهاد کرده اند [1].
پی نوشت:
[1] مسئله ربا به ضمیمة بیمه، ص323
نویسنده:محمد عالم زاده نوری
تنظیم: محسن تهرانی-گروه حوزه علمیه تبیان
منبع: سایت راه و رسم طلبگی
http://www.talabegi.com/Portal/Cultcure/Persian/CaseID/63974/71243.aspx