فـضیلت عـقـل از منظر امـام رضا علیه السلام

اساساً قرآن کریم ندا سر می‌دهد که هدف از وجود انسان عبادت است.^۱انسان عابد کسی است که به غایت خلقت خود رسیده است و در مقابل، انسان منکر و شریر آن کسی است که همچون سوارکار درمانده‌ای، نه مرکوبی باقی گذاشته، نه مسافتی پیموده است.

عبادت دارای مراتبی است که بالاترین مرتبه آن تفکر در مبدأ حقایق اشیا و علت پدیدآورنده و مدبّر آن هاست. چنان که حضرت رضا(علیه السلام) می‌فرماید: لیس العبادة کثرة الصلاة و الصوم، إنّما العبادة التفکّر فی أمر الله عزّ وجلّ[۲] ؛ عبادت به فراوانی نماز و روزه نیست، بلکه عبادت تفکر در امر خدای والاست. زیرا تفکر دربارهٴ معبود قهراً عبادت عملی را به همراه می‌آورد؛ ولی این علم و آن عملی که به دنبال آن می آید، در یک درجه ارزش نیستند. زیرا علم اصل است و عمل فرع آن؛ علم درخت طوبی است و عبادت بدنی، میوهٴ آن. چنان که حضرت رضا(علیه السلام) می‌فرماید:إنما العلم حیاة القلوب من الجهل و ضیاء الأبصار من الظلمة و قوة الأبدان من الضعف. یبلغ بالعبد منازل الأخیار و مجالس الأبرار و الدرجات العُلی فی الدّنیا و الآخرة. الذّکر فیه یعدل بالصیام و مدارسته بالقیام، به یطاع الرّب و یُعبد و به توصل الأرحام و یعرف الحلال من الحرام، العلم أمام العمل و العمل تابعه یلهم به السّعداء و یحرمه الأشقیاء، فطوبی لمن لم یحرمه الله منه حظّه[۳] ؛ علم قلبها را از جهل بیرون می‌سازد و به آنها حیات می‌بخشد و دیدگان را از تاریکی بیرون می‌آورد و به آنها نور می‌دمد. علم، بدنها را از ضعف و ناتوانی می‌رهاند و به آن نیرو می‌بخشد. علم، بنده را به جایگاه شایستگان و مجالس نیکان و درجات عالی دنیا و آخرت می‌رساند. مذاکره علمی، معادل روزه‌داری است و تدریس علم، همسان نماز است. به واسطه علم، پروردگار اطاعت و عبادت می‌شود و به واسطه علم صله رحم محقق، و حلال و حرام شناخته می‌شود. علم، پیشگام عمل است و عمل پیرو آن، سعادتمندان از علم بهره‌ می‌گیرند و شقاوتمندان از آن محرومند، خوشا به حال کسی که خداوند بهره علم را بر او حرام نکرده است. این امور در بیان محاسن علم، بدان دلیل است که اصل وجود هر انسانی خرد اوست و علم سبب می‌شود انسان خردمندتر شود. بنابراین اصل انسان همن علم است، اصلی که انسان باید به آن برسد.حنانه: حضرت رضا(علیه السلام) می‌فرماید: ضالّة المؤمن[۴] ؛ علم گمشدهٴ مؤمن است که در باغ ولایت پنهان گشته است. از این رو مؤمن باید در آن باغ رود تا گمشده‌اش را بیابد. چنان که حضرت رضا(علیه السلام) می‌فرماید: رحم الله امرء أحییٰ أمرنا؛ خداوند رحمت کند کسی را که امر ما را زنده کند. به ایشان عرض شد: چگونه امر شما را زنده می‌کند؟ حضرت رضا(علیه السلام) در پاسخ فرمود: یتعلّم علومنا و یعلّمها الناس، فإنّ الناس لو علموا محاسن کلامنا لاتّبعونا[۵] ؛ کسی که علوم ما را فراگیرد و آن را به مردم بیاموزد، امر ما را زنده کرده است، چون اگر مردم از سخنان زیبای ما آگاه گردند، قطعاً از ما پیروی خواهند کرد.

مراد از علم در این حدیث، علم به خداوند و اسمای حسنای او و علم به ملائکه و کتابهای الهی و رسولان اوست و نیز آگهی از ‌«‌اول» و ‌«‌آخر» و ‌«‌ظاهر» و ‌«‌باطن» بودن خداست، همچنین علم به صاحب حکم بودن خدا و این که مسیر و بازگشت انسانها به سوی اوست. بنابراین هر دانشی جز این معلومات در حقیقت زائد است و علم شمرده نمی‌شود. زیرا علم سه قسم است؛ آیة محکمة أو فریضة عادلة أو سنّة قائمة[۶] ؛ علم خداشناسی؛ تزکیه و تهذیب اخلاق، احکام شرع/ مراد از زنده کردن امر ائمّه اطهار(علیهم السلام) این است: اصولی را که از ایشان به ما رسیده است، بشناسیم و بفهمیم[۷] و فروع و نتایج آن اصول را بدون افزایش و کاهش ، دریابیم. پس زنده کردن امر ائمّه اطهار(علیهم السلام) به این معنا نیست که سخنان ا یشان را روایت و الفاظ آن را از جایی به جای دیگر منتقل کنیم. چنان‌که حضرت رضا(علیه السلام) می‌فرماید: کونوا دراةً و لا تکونوا رُواة حدیث تعرفون فقهه خیرٌ من ألفٍ ترونه[۸] ؛ بر آن باشید که احادیث را دقیقاً درک کنید، نه فقط آنها را روایت کنید. فهم و درک یک حدیث بسیار بهتر از روایت کردن هزار حدیث است.

تنظیم برای تبیان حسن رضایی گروه حوزه علمیه

منتظر مقالات ،انتقاد وپیشنهاد شما هستیم hozeh@tebyan.com

* فلسفه الهی از منظر امام رضا علیه السلام، صفحات ۱۹-۳۴

۱ . سورهٴ ذاریات، آیهٴ ۵۶/

۲ . مسند امام رضا(علیه السلام)، ج ۱، ص ۳/

۳ . مسند امام رضا(علیه السلام) ج۱، ص ۷/

۴ . و ۳ همان، ص ۶/

۵ . همان، ص ۶/

۶ . کافی، ج ۱، ص ۳۲، باب صفت علم و فضل آن، ح ۱/

۷ . مسند امام رضا(علیه السلام)، ج ۱، ص ۱۵ و ج ۲، ص ۸ و ۸۶/

۸ . همان، ص ۸/