سیر تحول حوزه ها

9- پیشنهاد دیگر، هیئت نگه‌داری، حفظ و نظافت اماکن متبرکه است؛ شاید ما الآن درک درستی از این پیشنهاد نداشته باشیم؛ ولی تا همین اواخر، اماکن مقدسّه، همچنین حرم حضرت معصومه سلام اللّه علیها و اطراف آن، وضع مناسبی نداشتند. کنار حرم مقدّس، وضع بسیار نامناسبی داشت که وقتی آیت الله بروجردی دستور ساخت مسجد را در آنجا می‌دهند، اکثر صاحبان مغازة آن قسمت، مخالفت کردند؛ ولی ایشان در فتوای ولایی و حکومتی فرمودند: «اگر دادند که دادند، والاّ خراب کنید»، در برابر این فتوا، حتی از درون حوزه هم مخالفتهایی شد؛ ولی ایشان به معترضین حوزوی فرمودند: «فقیه، کار بزرگ‌تر از این هم می‌تواند انجام دهد».

سید نورالدین حسینی الهاشمی

در این برهه، برخی از مراجع تقلیدی که در مناطق خاصی تأثیرگذار بودند نیز اصلاحهایی در مناطق خود انجام دادند؛ شاید بتوان بهترین آنها را آیت الله سیدنورالدین حسینی‌الهاشمی، پدر مرحوم سید منیرالدین مؤسس فرهنگستان علوم اسلامی دانست. ایشان در شیراز نفوذ فوق‌العاده‌ای داشتند و مرحوم ایشان را نائب‌الامام می‌خواندند. ایشان حتی در زمینه سیاست نیر برنامه‌هایی اصلاحی داشتند و اولین مرجع تقلیدی هستند که حزب تشکیل دادند؛ حزب ایشان، با نام حزب برادران در دهة 20 تشکیل می‌شود و ارگانی مطبوعاتی نیز داشته است. این حزب، کاملاً دینی و حوزوی است که یکی از بندهای مرام‌نامة آن، ضابطه‌مند کردن مناسبت و تشکیل مبانی روحانیت است.

نشریات دهة 20 و 30

از دهة 20 به بعد، برخی مجلات مانند آیین اسلام و مکتب اسلام، دربارة برخی مسائل مربوط به حوزه کار می‌کنند و پیشنهادات اصلاحی نیز ارائه می‌دهند؛ مثلاً دربارة مسئلة لباس روحانیت، در دهة 20 و بعدها در دهة 30 در مکتب اسلام، چنیدین مقاله ارائه می‌شود و بررسی می‌شود که لباس روحانیت از کجا آمده و مبدأ و علت تلبس آن چیست و چقدر قداست دارد و...؟ بررسی این موضوع برای تنظیم نگاه مردم به این لباس است. شاید الان مردم فکر می‌کنند که طرح این مباحث، از بیرون بر حوزه تحمیل شده است؛ ولی این نشریات در آن زمان این مسائل را مطرح کردند؛ حتی در آیین اسلام مثلاً در مورد نحوة روضه خوانی چه باید گفت و چه چیزهایی خرافه است و چطور باید مجالس وعظ و روضه خوانی را اداره کرد و ...؟

بیشتر این نشریّات بر دفاع از عقاید شیعه تأکید داشتند و خیلی کم وارد مسائل سیاسی و دعوای سیاسی شدند؛ البته شاید دربارة حرفهای سیاسیون، مانند کسروی مقالاتی نوشتند؛ ولی با رویکرد از عقاید شیعی وارد بحث می‌شدند.

یکی از مسائل مهمی که در آن زمان به آن می‌پرداختند، نقد محتوای سخنرانی‌هاست؛ آیین اسلام، مقالاتی با ذکر نام سخنران و موضوع سخنرانی و مکان و تاریخ جلسه، هم متن سخنرانی و هم نقدهای وارد بر آن را می آورد؛ کاری که الان هم کم انجام می‌شود که در نشریه‌ای معتبر، گزارش یک سخنرانی مذهبی را ارائه داده و آ نرا نقد کند. البته باید توجه داشت که این نشریات، این فضا را باز کردند و شاید به طور خیلی گسترده وارد این فضا نشدند و بیشتر بر سخنرانی‌هایی مهم و مسئله‌دار کار کردند؛ ولی همین اقدامات آنها نیز بسیار در فضای اصلاحیه حوزه علمیه حائز اهمیت است.

تشکیلات سری اصلاح حوزه

در پایان دهة 30 در سال 1328، تشکیلاتی در حوزه به نام تشکیلات سری حوزه شکل می‌گیرد؛ اعضای این تشکیلات، افرادی چون حضرت امام، شیخ مرتضی حائری و سید احمد زنجانی بودند و شهید مطهری نیز به صورت الحاقی در این جلسات شرکت می‌کردند. این افراد زیر نظر آیت الله بروجردی و با مشورت ایشان قرار بود چالش‌ها، خلاء‌ها، فرصت‌ها و تهدیدهای حوزه را بیابند و پیشنهاداتی اصلاحی ارائه دهند.

منشور این گروه، توسط شهید مطهری ارائه شد که از جمله پیشنهادات ایشان، این بود که مرجع تقلید به تنهایی دربارة نحوة مصرف وجوهات تصمیم نگیرد؛ بلکه در کمیته‌ای، نیازها بررسی شود و آنها تصمیم بگیرند. آیت الله بروجردی، این پیشنهاد را نپذیرفت و ناراحت شد؛ این مخالفت ایشان هم به خاطر احتیاط فقهی ایشان بود؛ زیرا شرعاً مصرف وجوهات، باید به دستور اعلم باشد و بعد، آن قضیه معروف پیش آمد حضرت امام ناراحت شدند و گفته‌اند که امام،‌ آن استکان را پرت کردند و .... و در نهایت، شهید مطهری نیز بعد از این قضایا، مجبور به هجرت به تهران شدند.

آن جلسة اعضای تشکیلات با آیت الله بروجردی، جلسه تلخ و خاصی بود و از آن پس رابطه امام و آیت الله بروجردی کمی سرد شد البته امام احترام ایشان را کاملاً داشتند. باید توجه داشت که هیچ کدام از دو بزرگوار از مبانی دینی خارج نشدند. اگر به تفاوت در بینش اجتهادی آنها دقت داشته باشیم درک اختلافات علما راحت‌تر خواهد بود.

آیت الله بروجردی

از آنجا که این اصلاحات، به شکل تشکیلاتی به شکست انجامید، به شکل فردی پیش رفت و امام، شهید مطهری، علامه طباطبائی و دیگران هر کدام از طرفی به اصلاح حوزه پرداختند؛ ولی باید گفت در این مقطع، مهم‌ترین و مفیدترین جریان اصلاحی، جریان اصلاحی خود آیت‌الله بروجردی بود. ایشان در 16ـ15 سال زعامت خویش، فضای فکری آرامی را برای حوزه ایجاد کردند که این دهة 30 را می‌توان دهة به ثمر نشستن و پخته شدن فضلای حوزه دانست.

در این دهه است که شهید مفتح و شهید بهشتی و... علوم جدید را فرا می‌گیرند و شهید مطهری رشد علمی می‌یابد؛ در این مقطع، تعداد نشریات حوزوی زیاد می‌شود و حوزه، وارد کار فرهنگی می‌شود؛ به عنوان مثال، در نشریة حکمت شهید مطهری و بعضی مراجع فعلی مانند آیت الله مکارم و آیت الله سبحانی و... قلم می‌زدند.

یکی از اقدامات مهم این دهه، بحث آموزش زبان‌های خارجی است؛ توجهات آیت الله بروجردی به این مسئله، بسیار مهم است. آیا می‌دانید که زبان مردم جهان تشیع، چه زبانی است؟ شاید باور نکنید؛ ولی زبان اکثر شیعیان دنیا، زبان اردو است! زبانی که امروز در حوزه‌ها به آن، کم توجه می‌شود؛ ولی آیت الله بروجردی، با همین استدلال که بیشتر شیعیان به زبان اردو تکلم می‌کنند یا با زبان اردو آشنا هستند، بحث آموزش زبان اردو حتی انتشار نشریه به این زبان را مطرح کردند. در این دهه خیلی از خواص، مکلف می‌شوند که زبانهای خارجی از جمله زبان فرانسه و انگلیسی را یاد بگیرند. شهید بهشتی ، زبان انگلیسی را در این دوره یاد گرفت.

دهة 40 ـ 50

در نگاه کلی باید گفت که مرحوم شیخ عبدالکریم حائری یزدی، خود حوزه را تأسیس کردند و آیت الله بروجردی آن را تثبیت نمودند و حضرت امام نیز آن را ارتقا دادند.

گرچه در دهة 30، اصلاحاتی صورت گرفت؛ ولی آن گونه که امثال حضرت امام و شهید مطهری می‌خواستند، تشکیلاتی برای اصلاح حوزه به وجود نیامد. با اینکه خواست درونی حوزه برای اصلاح زیاد شد و صداهای زیادی بلند شد؛ ولی دلایلی، آیت الله بروجردی اجازه نمی‌دادند که این اصلاحات به مرحلة اجرا درآید.

بلافاصله بعد از فوت آقای بروجردی، کتاب توسط اصلاح‌گرایان نوشته شد که مهم‌ترین کتاب فکری دهة 40ـ50 کشور است. این کتاب، همان کتاب مرجعیت و روحانیت است که مجموعه مقالات در نقد حوزه، توسط افرادی حوزوی چون شهید بهشتی، شهید مطهری، آقای زنجانی و.... دارد و فقط یک غیر روحانی در آن قلم زد، که آن هم مرحوم بازرگان است. در این کتاب مهم، از مسائلی چون لباس حوزه، نظام آموزش و پرورش حوزه، نحوة تبلیغ، نحوة تشکیلات درسی و .... صحبت شده است و خود این نشان می‌دهد که همه چیز در حوزه برای اصلاح سنگینی آماده شده است.

البته باید دانست که این کتاب در مقطعی، تبدیل به کتاب ضالّه می‌شود و در دست مجاهدین خلق و مارکسیست‌ها می‌افتد و همچنین محتوایش به شکل عجیبی در دست آقای شریعتی قرار می‌گیرد! بنده در مقاله به نام شریعتی و روحانیت بیان کرده‌ام که نقدهای شریعتی بر روحانیت دو گونه کلی است؛ یک سری از آنها اصلاً خلاف ادب و انسانیت و خلاف کارشناسی است؛ و یک سری از آن نقدها وارد است و فقط زبان آن بی‌ادبانه است. در آنجا نشان داده‌ام که ریشة تک‌تک نقدهای شریعتی به حوزه که وارد است، از همین کتاب مرجعیت و روحانیت گرفته شده است! با این تفاوت که آنها مقالات خود را با قلمی محترمانه و سنجیده بیان کردند؛ ولی شریعتی، عیناً همان مطالب را نسنجیده، هتاکانه و بی ادبانه آورده است.

در مجموع با اینکه فضایی برای اصلاح حوزه در این برهه ایجاد شد؛ ولی این تفکرات به علت مسائل سیاسی و التهابات ایجاد شدة‌ پس از نهضت 15 خرداد، رو به خاموشی می‌گراید؛ ولی دوباره در بین سالهای 44 تا 50، لایه‌ای در حوزه تشکیل می‌شود که این خط اصلاح فکری را دنبال می‌کند. شاخص این افراد، آیت الله مصباح یزدی است. به نظر بنده اگر ایشان وقتشان را صرف این کارها نمی‌کرد، خیانت به حوزه است. در این سالها ما دوباره به یک ساماندهی فکری نیاز داشتیم و خواص حوزه، تمام اهتمام خود را به کارهای فکری متمرکز کردند. برخی نیز چون شهید بهشتی، گرچه به بهانة کار فرهنگی از ایران خارج شدند؛ ولی در نامه‌های خود، بر کار اساسی حوزه که همان اصلاح‌گری فکری است، تأکید می‌کردند.

در همین 5 ـ 6 سال است که دوباره دربارة اصلاح حوزه فکر شد و طرحهایی دربارة مدارس ارائه گردید؛ طرح مدرسه شهید حقاّنی، مدرسة رسالت،‌ مدرسة دارالزهراء (جامعة الزهراء فعلی)، مدرسة آیت الله گلپایگانی، مدرسة عالی حسینی در مشهد توسط مرحوم میلانی، مکتب توحید و ... در این زمان اتفاق افتاده است. شاید پیشرفته‌ترین و بهترین آنها، طرح مدرسة حقاّنی بود که توسّط شهید قدوسی و شهید بهشتی ارائه شد.

منبع:خشت اول                                    تنظیم:نقدی گروه حوزه علمیه تبیان