آسیب شناسی روایت جنگ تحمیلی
خدا آن شهید را رحمت كند كه می‌گفت: «بعضی‌ها جنگ را درشت می‌نویسند، درست نمی‌نویسند» حالا این حكایت ما هم شده است. ده‌ها ارگان بزرگ و كوچک بطور مستقیم و غیر مستقیم به مقوله «شهدا و دفاع مقدس» می‌پردازند و حركت‌های خودجوش و مردمی بسیاری هم در حال انجام‌اند، اما فقدان برخی نگرش‌ها باعث شده تا این فعالیت‌ها كم‌اثر و ناقص مانده و تا حدی از روایت اصیل جنگ فاصله بگیرند. در این مجال به‌طور خلاصه اشاره‌ای به این نگرش‌ها خواهیم داشت. ناگفته نماند كه ذكر فقدان یک نگرش به معنای عدم وجود كلی آن نیست و به كمرنگ بودن آن اشاره دارد.
الف. فقدان نگرش كلان بیرونی
در فعالیت‌های مربوط به جنگ، آنگاه كه به روایت آن پرداخته می‌شود، نگرش كلان و از زاویه یک ناظر بیرون وجود ندارد و لذا مثلاً از جزئیات عملیات‌ها و نحوه انجام آنها و تعداد ادوات و نفرات به‌كار گرفته شده سخن می‌رود؛ اما از زمینه‌های اجتماعی وقوع آن، دلایل طرح ریزی آن و همچنین اثرات هر كدام كمتر یاد می‌گردد و در نتیجه فقدان این نگرش، امكان تحلیل صحیح رخدادهای جنگ و تبیین درست «تاریخ جنگ» مشكل می‌گردد؛ در حالی كه جوان امروز در واقع یک ناظر بیرونی نسبت به جنگ است.
برای مثال، شرایطی كه پس از عملیات‌های فتح‌المبین و آزادسازی خرمشهر در داخل منطقه و عرصه جهانی پدید آمد، بسیار حائز اهمیت است. در حالی كه به‌خاطر كارشكنی‌های بنی‌صدر، شكست‌های متوالی حاصل می‌شد. پس از فرار او، دفاع مقدس به دست اهلش افتاد و این پیروزی‌های پیاپی به دست آمد و علاوه بر ایجاد امید و شور در داخل و همچنین بدنه امت اسلامی، به یأس و ترس كشورهای عربی منطقه و ابرقدرت شرق و غرب انجامید و امكانات همه آنها برای جلوگیری از این موج به‌كار گرفته شد و عراق را تا دندان تجهیز كرد.
یا عملیات‌های كربلای چهار و پنج در شرایط فشار همه جانبه حاكم بر كشور و علی‌الظاهر با هدف برون رفت از این معضل و كسب امتیاز برای بالا بردن توان چانه‌زنی دیپلماتیک طرح ریزی شد و توانست توان رزمندگان را در شرایطی كه تصور آن نمی‌شد به رخ بكشد و به همین دلیل به هدف مذكور نائل گردد. اگر مخاطب امروزی ما بداند عمق اثرگذاری این رخدادها می‌تواند تا آنجا باشد كه مثلاً پس از عملیات آزادسازی فاو، دوستداران آمریكایی انقلاب اسلامی ایران در كانادا و نیویورک شیرینی توزیع كنند و فریاد بزنند كه «ما فاو را گرفتیم»(1) به ابعاد و تأثیرات گسترده هر رخداد جنگ بیشتر پی می‌برد و از این بستر به شناختی جامع‌تر، واقعی‌تر و اصیل‌تر دست می‌یابد. چه خوب است كه این تأثیرات از رسانه‌های مختلف داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی به‌صورت تطبیقی جمع‌آوری شوند كه البته به‌طور پراكنده در برخی منابع و كتابها آمده‌اند.
ب. فقدان نگرش انقلاب اسلامی
به‌راستی عدالت‌خواهی، اشرافیت‌ستیزی، مبارزه با تحجر و مقدس مآبی و... كه در سخنان امام بدان‌ها اشاره شده است تا چه حد برای پیروان امروز شهدا تبیین شده و دغدغه گردیده است؟!
بدون داشتن فهمی صحیح از پیام‌ها و پیامدهای انقلابی كه حدود دو سال قبل از آغاز جنگ به پیروزی رسیده بود، فهم رخداد و دستاوردهای دفاع مقدس نیز شدنی نیست. اساساً تحلیل زمینه‌های شكل‌گیری جنگ به‌عنوان اولین بحثی كه حول جنگ بدان پرداخته می‌شود، بدون در نظر گرفتن این پدیده به حرف‌هایی چون «نقش حس كشورگشایی صدام در حمله به ایران» می‌رسد كه قابل توجه نیستند.
باید گفت در حقیقت جنگ، حلقه وسط سلسله فعالیت‌هایی بود كه غرب و شرق برای جلوگیری از رشد بیداری ناشی از انقلاب اسلامی در منطقه و جهان، برنامه‌ریزی كرده و به اجرا درآورده‌اند و در واقع اگر انقلاب رخ نمی‌داد، جنگی هم وجود نداشت؛ جنگ برای مهار انقلاب بود، اما باز گروه‌ها و جریانات سیاسی نظامی فرهنگی بسیاری تحت تأثیر این پدیده شكل گرفتند و اینک از هر پنج قاره جهان، علاقه مندان بسیاری دارد كه برخی در حال تحصیل در ایران هستند. انقلاب اسلامی در فضای خلاء معنویت فطری ناشی از فسادها به وقوع پیوست و در این بستر، جهانی شد و گسترش یافت و در سیطره خمودگی حاكم بر مسلمانان اسیر عمّال شرق و غرب، به موج بیداری اسلامی تبدیل شد.
با این تحلیل است كه نقش جنگ در تثبیت پیام، اثبات حقانیت و نمایش كارآمدی انقلاب مشخص‌تر می‌گردد و اساساً سخنان حضرت روح‌الله(ره) درباره دستاوردهای جنگ تحمیلی كه شاید از نظر ما در حفظ خاک میهن با تلفات و خسارات بسیار خلاصه شود، قابل فهم می‌شوند، مانند: «علاقه به اسلام‌شناسی در مردم آمریكا و اروپا و آسیا و آفریقا یعنی در كل جهان از جنگ هشت ساله ماست»، «ما در جنگ ابهت دو ابرقدرت شرق و غرب را شكستیم»، «جنگ ما فتح فلسطین را به دنبال خواهد داشت»، «ما در جنگ انقلابمان را به جهان صادر كردیم»، «جنگ ما بیداری هندوستان و پاكستان را به دنبال داشت»، «جنگ ما پرده از چهره تزویر جهانخواران كنار زده است.» و...(2)
ج. فقدان نگرش اسلام ناب
در توصیف عملكرد حماسه‌سازان جنگ، شهدای گرانقدر ما، مشكل اصلی نگرش‌های ناقص و تک بعدی است. بدین معنا كه در روایت سیره سرداران شهید و بسیجیان خمینی كبیر(ره) ـ به‌عنوان پیروان حقیقی اسلام ناب ـ بخاطر غلبه بر نگاه‌های نوستالوژیك احساسی و فردگرایانه، صرفاً به اخلاق خوش، انجام به موقع و صحیح عبادات و... در ایشان اشاره می‌رود و مثلاً بر توان تحلیل سیاسی، دغدغه‌های اجتماعی، شجاعت عدالت‌خواهی و... تأكید نمی‌شود. در حالی كه آنها قبل از هر چیز خود را با اولویت‌های رهبری و رهنمودهای ایشان تنظیم می‌كردند و سعی در تحقق آن فرامین حتی تا پای جان داشتند. اینك پیروان شهدا را می‌بینم كه نسبت صمیمی با اولویت‌های مدّ نظر رهبری ندارند و هم و غم‌شان بر تحقق آنها نیست! این اختلاف فاز را می‌توان در روایت ناقص از سیره الگوهای ما كه سرداران شهید و بسیجیان دیروز خمینی كبیر(ره) باشند نیز جستجو كرد. به‌راستی عدالت‌خواهی، اشرافیت ستیزی، مبارزه با تحجر و مقدس‌مآبی و... كه در سخنان امام بدان‌ها اشاره شده است، تا چه حد برای پیروان امروز شهدا تبیین شده و دغدغه آنها گردیده است؟!
حضرت امام در پیامی به مناسبت تشكیل بسیج مستضعفین فرموده‌اند: «ملتی كه در خط اسلام ناب محمدی(ص) و مبارزه با استكبار و پول‌پرستی و تحجر و واپس‌گرایی است، باید همه افرادش بسیجی باشند.»(3) حال این گوی و این میدان، ما در كدام میدان به جنگ مشغولیم و به نقل مشهور: اگر شهدا امروز بودند، چه می‌كردند؟
د. فقدان نگرش عمیق ایدئولوژیك
درباره مفهوم كلی جنگ و مبارزه كه یكی از مصادیق باارزش جنگ تحمیلی بود، نگرش عمیق و روشنی تبیین نشده است و از طرفی در مراجعه به بیانات حضرت امام(ره) به تعابیری برمی‌خوریم چون: جنگ فقر و غنا، جنگ اعتقادی، جنگ ارزش‌های انقلابی علیه دنیای كثیف زور و پول و خوش گذرانی، جنگ اسلام و كفر و نه یك كشور و كشور دیگر، جنگ ایمان و رذالت كه از آدم تا ختم زندگی وجود دارد(4) و...
نگرشی كه به مبارزه دائم میان جنود عقل و جهل و سپاهیان حق و باطل معتقد است، فراتر از مرزهای جغرافیایی و زمانی و مكانی می‌اندیشد و مبارزه و جهاد را برای در زمان، مكان، سن یا هر محدوده دیگر تصوّر نمی‌‌كند و به یك زندگی همراه با مبارزه دائمی تا رفع كل فتنه از جهان می‌اندیشد.
در صورت حاكمیت این نگرش، دیگر مبارزان با پایان جنگ نظامی به كنج عافیت و عزلت نمی‌روند و تا وجود ظلم در گیتی به این مبارزه جهانی و اعتقادی‌شان ادامه می‌دهند؛ چنانچه حضرت امام فرمودند: «تا ظلم هست مبارزه هست و تا مبارزه هست ما هستیم.»(5)
هر چند در عرصه دفاع مقدس كارهای ارزشمند بسیاری صورت پذیرفته است اما شیوه معمول بر آن نبوده كه روایت جنگ در قالبی مؤثر، زیبا و هنرمندانه ارائه گردد. چه بسیارند كتابها، مجلات، فیلم‌ها و همایش‌ها و... كه هیچ جذابیتی برای مخاطب امروزی ندارد به این خاطر كه در فرم هنری و ادبی فاخر ارائه نشده‌اند
در این نگرش بلند، پیروزی نیز معنای خاص خود را دارد و چه در پیروزی و غلبه ظاهری و چه در شهادت قابل تصور و تحقق است. این نگرش كه جنگ پایان نیافته است و همچنان ادامه دارد، بارها و بارها در اواخر جنگ و پس از آن توسط حضرت امام(ره) مورد تأكید قرار گرفته است؛ شاید به این دلیل كه حذف فیزیكی دشمن نظامی برای بسیاری، به معنای پایان مبارزه بود و این به‌عنوان زنگ خطری برای ادامه حركت قدرتمند انقلاب محسوب می‌شد. بخشی از سردرگمی مخاطبان امروز ما نیز به عدم وجود این نگرش عمیق وابسته است.
هـ . فقدان نگرش مؤثر هنری
از محتوای پیام كه بگذریم، موضوع مهم دیگر، قالب ارائه آن است. در این زمینه هر چند در عرصه دفاع مقدس كارهای ارزشمند بسیاری صورت پذیرفته است، اما شیوه معمول بر آن نبوده كه روایت جنگ در قالبی مؤثر، زیبا و هنرمندانه ارائه گردد. چه بسیارند كتابها، مجلات، فیلم‌ها و همایش‌ها و... كه هیچ جذابیتی برای مخاطب امروزی ندارند؛ چرا كه در فرم هنری و ادبی فاخر ارائه نشده‌اند.
تنها راه انتقال صحیح و موثر پیام شهدا و دفاع مقدس، یا به گفته رهبری «ثبت فرهنگ‌ها» آمیخته شدن آن با هنر است تا بتواند مخاطبی را كه در برابر حجم وسیع تولیدات رسانه‌ای مختلف داخلی و خارجی قرار دارد، به این سو رهنمون سازد.
به‌نظر می‌رسد با توجه بیشتر به نگرش‌های مذكور در «روایت جنگ»، موفق‌تر و مؤثر‌تر ظاهر خواهیم شد. ان‌شاءالله...
پی‌نوشت:
1. دكتر احمد حنیف (مبارز كانادایی)، ویژه‌نامه گذشته‌های همیشگی.
2. امام خمینی(ره)، منشور روحانیت، 3/12/67.
3. امام خمینی(ره)، پیام به مناسبت تشكیل بسیج.
4. امام خمینی(ره)، 13/4/67.
5. امام خمینی(ره)، منشور روحانیت.
مطالب مرتبط :
راهیان نور پیشنهاد چه کسی بود ؟
مسلمان شدن دختر لهستانی در راهیان نور
منبع : امتداد
تنظیم : بخش فرهنگ پایداری تبیان
