تبیان، دستیار زندگی
موسیقی مقامی ( موغامی) ، یادگار جلوه های زیبایی از فرهنگ دیرینه ی مشرق زمین است که از تحریف و دگرگونی اعصار مصون مانده است. این هنر، یکی از هنرهای اصیل و به جا مانده از فرهنگ ...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

دوتار خراسانی

حاج قربان سلیمانی

موسیقی مقامی ( موغامی) ، یادگار جلوه های زیبایی از فرهنگ دیرینه ی مشرق زمین است که از تحریف و دگرگونی اعصار مصون مانده است. این هنر، یکی از هنرهای اصیل و به جا مانده از فرهنگ و تمدن این مرز و بوم است که تاریخ آن به زمان کوچ آریایی ها به ایران برمی گردد .

در بعضی از نقاط وجود برخی از نغمه ها به صورت بکر و دست نخورده ، حکایت از یک اصالت باستانی دارد و اگر برای بررسی موسیقی ، خراسان بزرگ را مد نظر قرار دهیم، باید پهنه ی این دیاررا از کرانه های غربی خزر تا پهنه های ابیورد و نسا، مرو تا کویرهای خراسان و هرات و مرز هندوچین، مورد کاوش قرار دهیم. از آثار کهن و متون مربوط به دانش موسیقی ایران باستان ، اطلاعات محدودی در اختیار است، ولی می توان برای جست و جوی پیشینه ی موسیقی خود، به آاثار دانشمندانی همچون فارابی، امام محمد غزالی، ابن سینا و..... و اسناد تاریخی پس از ظهور اسلام مراجعه کرد.

فارابی در کتاب « موسیقی الکبیر »از سازی به مشخصات دو تار - بدون کم و کاست – به نام تنبور خراسان نام می برد. در لغت نامه ی دهخدا در باره ی تنبور خراسان شرح مفصلی نگاشته شده و به نقل از « منتهی الاَ رَب» می نویسد: « دُمبَره یعنی دُمِ بره و به علت شباهتی که به دم بره دارد و سپس از دوتای و دو تار » نام می برد. در «فرهنگ معین» نیز از دوتار به عنوان سازی که اهالی خراسان به کارمی برند ، اشاره شده است. دیگر این که در حجاری های دوره ی اشکانیان ، نقش تنبور دیده می شود و به اعتبار این که اشکانیان خراسانی بوده و این ساز را دوست می داشتند ، مدرکی است به وجود دو تار یا تنبور خراسان ، زیرا زادگاه اصلی پارتیان شمال شرق و باختر ایران بوده است1.

خراسان فعلی نیز به علت وسعت جغرافیایی و تنوع پراکندگی اقوام و فرهنگ های مختلف، دارای موسیقی مقامی متنوع و مختلفی است. تنوع نژادی از عرب های سامی تا هزاره، بلوچ و نژادهای کرد و کرمانج و ترک و ترکمن و مغول در این استان باعث شده است تا یکی از غنی ترین گنجینه های فرهنگی موسیقی به وجود بیاید که بر خلاف بیشتر مناطق ایران از سبک خاصی برخوردار نیست. ترانه های عامیانه در خراسان ، ترانه ها و آوازهایی هستند که بین مردم رواج داشته و از به کارگیری عناصر طبیعی در ضمیر ناخود آگاه و توانایی های ذاتی و شهودی آنها ، پدید آمده است.[2]

موسیقی فولکلور( عامیانه) اساس و پایه ی موسیقی های مدرن و کلاسیک است و در آثار هنرمندان بزرگ کشورمان ، استفاده از ملودی عامیانه به خوبی به چشم می خورد، موسیقی محلی در نتیجه ی تغییرات کمّی و کیفی تا حدودی دچار دگرگونی هایی شده است تا جایی که بخش هایی از آن به کلی محو شده است. لالایی ها ، آهنگ های کار( جمع آوری خرمن، نمد مالی و...) ، برخی نیایش های آئین ( آهنگ های تمنای باران، نوروز خوانی و..) پاره ای از آهنگ های مراسم شادی و عزاو... ، نخستین سنگرهایی بودند که مظاهر تمدن جدید آن ها را فتح کرد و از بین برد.

خراسان بزرگ را باید بی هیچ تردیدی به مثابه ی شورانگیز ترین اتفاق فرهنگی ایران زمین دانست، زیرا کمتر اقلیمی را می توان یافت، که در هر یک از عرصه های اجتماعی از رزم گرفته تا بزم، به پای شوریدگی و دلدادگی مردم این سامان برسد. موسیقی شرق خراسان، خصوصاً جذب خراسان از نظر لایه های درونی و معرفتی بی همتاست و حدیث پر سوز و گداز مردمی است که زنگار تاریخ در پس پرده های فراموشی و نسیان قرارشان داده است و گاهی موسیقی خراسان حدیث پر رمز و راز سلوک و عروج راد مردان عرصه ی معرفت است. آنجاکه مغنّی صاحب دل خراسانی می خواند:

الله مدد، الله مدد ، یا احمد جامی مدد       یا شاه جیلانی مدد، یا غوث ربانی مدد

در لرزشهای صدای خوانندگان محلی جنوب خراسان ، از جمله شهرستان خواف، که « الله» را با آن یاد می کنند ، استغاثه ای است که روح نیاز را نشان می دهد. نوای محزون « نوایی» و نواهایی که در پس شور آفرینی، توامان با دردهای کهنه و سرباز نکرده ی کویر است، حاصل زمزمه هایی است  که در خلوت بیابان های بدون سبزه و درخت، فقط به خاطر خود و فقط با خدا نجوا شده است. کویر ماوایی برای سرگرمی و گذران لذت بخش زندگی نیست، اینجا ترکیب« باد و خاک و خار» است که زندگی را می سازد. نابغه های هنر موسیقی این سامان، با چنین عناصری مرثیه می خوانند و از این روست که نوای دو تار ، سرنا و دهل، طنین دایره و آوای نی چوپان، به همراه آواز هنرمندان، همچون « باد بر جاده ها سفر می کند» و همچون « خاک ، طعم و بوی بومی دارد» و همچون « خار ، آن ها را به انزوای تنهایی کشانده است.

بـزن نـی را که غـم داره دل مـو                بـزن نـی را که دوره منـزل مـو

بـزن نـی را مـقــام نـی مگـردان                مـقــام نی تســـلای دل مــو

منبع : با کمی تلخیص ، اینترنت