زیبایی شناسی در قرون وسطی

بسیاری از نویسندگان قرون وسطی که در شمایل و تصاویر غور کردند، معمولا کار خود را با عنایت به مسئله "زیبایی" انجام دادند. کسانی که درباره زیبایی قلم می زدند چندان که باید به مشکلات و شیوه های کار هنرمندان نپرداختند بلکه تنها به دنبال آن بودند که "معیار" زیبا را در طبیعت و آثار هنری بیابند.

"شمایل" ، که حکم تصاویر مقدس و یادآورنده را داشت، در خدمت رفع نیازهای اخلاقی ، تعلیمی ، تربیتی و مذهبی بود. در واقع می توان اینطور گفت که هنر و تمامی انواع آن در خدمت "مذهب" و ترویج شعایر مذهبی است. هنرف دینی و کاربردی است و از این جنبه، "هنر مقدسگ است. حال در این وادی مقدس، چه چیز یک شمایل یا تصویر را "زیبا" می کند؟

زیبایی شناسی در این دوره ، همانند زیبایی شناسی در دوران باستان، از دغدغه های اساسی هنرمندان و منتقدان به شمار نمی رفت. در واقع آنچه از نگرشها و ارزش های آن روزگار در اختیار داریم، عمدتا از قِبَل آرای متألهان بوده است. در مجموع باید گفت متألهان به ضرورت وجود شمایل و درس آموزی آن پی برده بودند، هرچند رگه ای از خطر گمراهی در آن حس می کردند.

گروهی نظیر "پدر سوژه" ، اعتقاد داشتند که هنر تا اندازه ای موجب نجات و رستگاری است. بسیاری از متألهان گفته اند که زیبایی ، هرچند الزاما مرتبط با هنر نباشد ، چیزی است متعلق به همین جهان ، زیرا طبیعت، خود آیینه تمام نمای زیبایی صانع آن، یعنی پروردگار است.

اما دو معیار اصلی در تمامی این آراء مشترک است. در واقع در دوره قرون وسطی ، زیبایی از عناصر گوناگونی ترکیب یافته است:

از یک طرف "هماهنگی" و "اندازه" و از طرف دیگر "وضوح" .

وضوح، کیفیتی نیست که در دوران باستان از آن فراوان سخن گفته باشند، بلکه از این جهت که "نور" یا روشنایی در پیوند با الوهیت است، در قرون وسطی از عناصر مهم زیبایی شناسی محسوب می گردد.

از اشاره های کوتاهی که در آراء و تفکرات سه تن از متألهان قرون وسطی شده، چنین بر می آید که "نور" در کنار عنصر "تناسب"، موثر بوده است و جزو مهمترین معیارات "زیبایی" محسوب می شده است.

"دیونوسیوس دروغین" (حدود قرن 6میلادی) نظام دوگانه ی تناسب و وضوح را پیش می نهد.

"رابرت گروستست" (1175-1253) نیز به تناسب اعتقاد دارد، اما درباره نور و روشنایی می گوید که "نور نه به عدد، اندازه ، وزن یا چیزی جز اینها که به بینایی بستگی دارد."

"فلوطین" نیز که سردمدار فلسفه "نوافلاطونی" است، بسیار پیش تر بر آن وجه از زیبایی تاکید کرده بود که کمیت پذیر نیست.

و سرانجام "قدیس توماس آکویناس" جایی نوشته بود که "اساس زیبایی در گرو نوعی درخشش و تناسب است... که سه شرط را الزاما متحقق می سازد: شرط نخست، "یکپارچگی" یا کمال چیز است ، که اگر در کلیت آن نقصی و خللی باشد ، حاصل آن زشتی خواهد بود؛ شرط دوم ، "تناسب" صحیح یا همان هماهنگی است ؛ و شرط سوم "وضوح" است، از این حیث تمام اشیائی را که دارای رنگ روشن و درخشان اند "زیبا" می گویند".

اکثر نویسندگان قرون وسطی اتفاق نظر داشتند که lumen rationis  به معنای نور یا درخشندگی، "فضیلت" است.

اکنون از وضوح به "پرسپکتیو" جز چند گام کوچک باقی نمانده است. پرسپکتیو در معنای اصلی و روشن آن "واضح دیدن" معنا می دهد .

پرسپکتیو، که بینایی را به کمیتی سنجش پذیر بدل می سازد، در نظریه هنر در دوره رنسانس ، نقشی اساسی ایفا کرده است.

بدین ترتیب می تواند اینطور نتیجه گرفت که دلیل گرایش به سمت واقع نمایی در دوره رنسانس و پیشرفت چشمگیر در علم پرسپکتیو، نتیجه کشش به "وضوح" در زیبایی شناسی دوره قرون وسطی ای است که راه را برای تحولات رنسانس در هنر گشود.

تاریخ تاریخ هنر/ ورنن هایدماینر

دایره المعارف هنر/روئین پاکباز

سی هزار سال تاریخ هنر/ فردریک هارت

مطالب مرتبط:

روح هنر اسلامی در مقایسه با هنر مسیحی

هنر تجریدی و روحانی

هنر مسیحیت آغازین

سیر تذهیب و تزیین در کتب آسمانی