زمینه های فرهنگی در مکتب هرات

پس از مرگ تیمور، امپراتوری وسیع او بین فرزندانش تقسیم شد. شاهرخ بهادر که در هرات تختگاه داشت قلمرو سلطنت خود را از دریای سند تا قزوین و حدود تبریز گستراند و هرات را کانون و پرورشگاه علم و هنر ساخت. در روزگار سلطنت شاهرخ که نزدیک به 43 سال طول کشید عرصه ی مساعدی برای بارآوری هنری و فرهنگی شکل گرفت. در واقع دوران حکومت شاهرخ بارآور انواع کوشندگیها در صحنه ی علم و ادب و هنر بود به طوری که دولتشاه سمرقندی می نویسد:

"اما چهار هنرمند در پایتخت شاهرخی بودند که در ربع مسکون به روزگار خود نظیر نداشتند. "خواجه عبدالقادر مراغی" در علم ادوار و موسیقی، "یوسف اندکانی" در خوانندگی و مطربی، استاد" قوام الدین" در مهندسی و طراحی و معماری، و "مولانا خلیل مصور" که مانی ثانی بود."¹

شاهرخ در سال 813 هـ.ق که مدرسه و خانقاه هرات را بنا کرد" نفایس کتاب مشتمل بر اصول و فروع و محتوی بر معقول و مشروع در صنادیق پرداخته و معّد و معیا ساخته و در آن قرار داد"²

شاهرخ باز در همان سال باغ سفید و کوشکی را در هرات پی افکندو و "نقاشان چابکدست در هر خانه ای کارنامه ای پرداخته و بر هر غرفه منظره ای چون نگارخانه ی چین ساختند." ³

او پس از فتح فارس و عراق و سرکوبی اسکندر سلطان، برادر زاده ی متمرد خود، "مولانا معروف خطاط بغدادی" را که روزی هزار و پانصد بیت در غایت لطافت می نوشت به هرات آورد و او را کاتب خاص خود گردانید  و مولانا معروف خطاط بغدادی همانست که در قضیه ی سوء قصد حروفیان به جان شاهرخ در سال 830هـ.ق دست داشت و پس از دستگیری در چاه حصار اختیارالدین حبس شد.

تاریخنگاران نیز در روزگار شاهرخ از عنایت ویژه ی او برخوردار بودند. خود تیمور در زمان حیات دستور داد تا گزارشهایی درباره ی بزمها و رزمهای او ترتیب دهند که "ظفرنامه ی شاهی" یکی از برجسته ترین آنها بود. دومین "ظفرنامه " را "شرف الدین علی یزدی" در دربار ابراهیم میرزا فرزند شاهرخ در شیراز با اعانت و رعایت جمع کثیری از فضلا و ارباب استعداد نوشت.

در زمان شاهرخ و شاهزادگان دیگر تیموری هم سنت تاریخ نگاری ادامه یافت و تواریخ و تذکره هایی که در روزگار شاهرخ نوشته شد بر طبق شرایط زمانه و جهان نگری اسلامی او تدوین و تنظیم  و ضمنا کتاب آرایی گردید.

شاهرخ با این کار خود می خواست سلسله ی تیموری را در استخوان بندی تاریخی جهان اسلام جای دهد. تحت نظارت او " تاریخ طبری" ، جامع التواریخ رشیدی و " مجمع التواریخ" حافظ ابرو کتابت و تذهیب و تصویر و تجلید گردید.

بخش مهمی از دستاوردهای هنری و فرهنگی و حتی نظامی شاهرخ بر اثر پیشرفتهای مادی و اقتصادی تیموریان صورت گرفت. پیش تر در دوره تیمور تمامی خزائن و اموال منقول ایران زمین و سایر سرزمینها جمع آوری و به ماوراءالنهر ارسال می شد و این کار وی شالوده ای محکم و استوار برای برنامه های فرهنگی و سیاسی آینده ی تیموریان ایجاد کرد.

شاهرخ با تکیه بر این بنیه ی مالی و اقتصادی هرات را بازسازی کرد و در آن برج و بارو افکند و بازارها و ارک آن را همراه با بناهای مذهبی دیگر همچون مساجد ، مدارس و خانقاهها و آرامگاهها و بناهای غیرمذهبی مانند کاخها و باغها و کوشکها بنیان گذاشت.

از اینها گذشته، شاهرخ از منایع کشاورزی و سیاست تجاری حمایت کرد. ارتباط او با دربارهای خارجی بر حیثیت و اعتبار تیموریان افزود و راههای بازرگانی را با سایر ملل گشود. او با سلاطین عثمانی روابط دیپلماتیک برقرار کرد و بر حجم داد و ستد بازرگانی و تجاری با مصر و هنر افزود .

در زمان او روابط سیاسی و بازرگانی بین ایران و سلسله ی مینگ چین دوره ی جدیدی را آزمود و این خود بر ارتباط هنری بین دو کشور تاکید ورزید. شاهرخ  ، "غیاث الدین نقاش" را در راس هیاتی به سفارت چین گسیل داشت و گزارش غیاث الدین نقاش از این سفر حاوی نکات ریز و جذاب در باب هنرهای بصری این دوران است.

گزارش وی ضمیمه ی تاریخ "حافظ ابرو" و "مطلع سعدین " عبدالرزاق سمرقندی و "روضه الصفای" میرخواند است. ارتباط با چین گرچه کوتاه مدت بود ولی موج جدیدی از تاثیر نقش مایه های چینی را در هنر دوره ی تیموری به دنبال داشت.

همانطور که در متن بالا به تفصیل بیان شد تمامی این ارتباطات در کنار رشد اقتصادی و اجتماعی، زمینه ای مناسب را برای اعتلای هنری و فرهنگ ایران زمین گشود و بدین ترتیب هنر اسلامی در دل فرهنگ ایرانی دستاوردهایی عظیم را کسب کرد که تا به امروز مایه مباهات این سرزمین باقی مانده اند.

پی نوشت:

1- سمرقندی،ص257

2- شرف الدین علی یزدی ، 1336، جلد1، ص 456 به نقل از آژند ص236

3- همان

تاریخ نگارگری یعقوب آژند انتشارات سمت جلد1

مطلع سعدین، عبدالرزاق سمرقندی، چاپ محمد شفیع لاهوری، جلد2، لاهور

تذکره الشعرا، دولتشاه سمرقندی، 1338، تهران: کلاله خاور

نقاشی ایران، شیلار کنبای، 1378، ترجمه مهدی حسینی، تهران: انتشارات دانشگاه هنر