أفعال مقاربه

اهداف درس:

- آشنایی با افعال مقاربه و ویژگی های آن ها

- بیان معانی هر یک از افعال مقاربه و کارکرد آن ها

- بیان تفاوت افعال در استفاده از «أن ناصبه» و یا عدم وجود آن

- تطبیق قواعد با مثال

- پیش از آن که وارد مبحث شویم باید بدانیم که افعال مقاربه چه افعالی هستند و کارکرد آن ها در جمله چگونه است؟

این افعال 16 تا هستند که ما به مشهورترین آن ها اشاره می کنیم:

«کاد / کرب / أوشک / عسی / حری / إخلولق / شرع / أنشا / أخذ / جعل»

آنچه حائز اهمیت است این است که این افعال به سه دسته تقسیم می شوند که هر یک بر معنای خاصی دلالت دارند:

1) «کاد / کرب / أوشک این دسته از افعال بر نزدیکی وقوع خبر دلالت دارند مانند:

کاد البیتُ یسقُطُ: «نزدیک بود که خانه فرو ریزد» که چنانچه به جای «کاد»، «کرب» و «أوشک» را قرار دهیم نیز همین معنی را می دهد.

2) «عسی / حری / إخلولق» این دسته از افعال بر وقوع خبر معنای امید می بخشند مانند:

«عسی أن یعود علیّ»: «امید است که علی باز گردد» در این جمله می توان به جای «عسی»، «حری» و یا «إخلولق» را با همین معنی قرار داد.

3) «شرع / أنشا / أخذ / جعل» این افعال دلالت بر شروع دارند مانند:

«شرع الشاعرُ یُنشد»: شاعر شروع به سرودن کرد» که به جای «شرع» نیز می توان هر یک از افعال گروه خود را با همین معنا جایگزین کرد.

اکنون می خواهیم بدانیم هر یک از این افعال چگونه در جمله به کار برده می شوند؟

برخی از این افعال لزوماً به همراه «أن ناصبه» و برخی باید بدون آن آیند که با توجه به وجود «أن ناصبه» یا عدم وجود آن بر سر خبر این افعال، می توان این افعال را به 4 دسته تقسیم کرد:

1) دسته اول افعالی هستند که لزوماً خبر آن ها به همراه «أن ناصبه» می آید که این افعال «حری و إخلولق» می باشد مانند: «حری أن یمطر السّماء»: امید است که باران ببارد.

2) دسته دوم افعالی هستند که باید خبر آن ها حتماً بدون «أن ناصبه» باشد که افعال شروع (شرع و...) این دسته از افعال می باشند مانند: «شرع الطفل یضحک»: «کودک شروع به خندیدن کرد».

3) دسته سوم افعالی هستند که معمولاً خبر آن ها همراه «أن ناصبه» می آید که شامل «عسی و أوشک» می باشد: «عسی أن یشکر الولدُ والده»: امید است که پسر بچه از پدرش قدردانی کند».

4) و اما دسته چهارم و آخرین دسته گروهی از افعال هستند که معمولاً خبر آن ها بدون «أن ناصبه» می آید که شامل «کاد و کرب» می شود: «کاد القمر یشرق»: «نزدیک بود که ماه بتابد».

تمرین: اکنون کاربرد افعال فوق را در مثال های زیر مشاهده کنید:

- «یکاد البرق یخطف أبصارهم» (بقره / 20): «نزدیک است که برق چشمهایشان را برباید».

لا تقتلوه عسی أن ینفعنا أو نتّخذه ولداً» (قصص/9): «او را نکشید امید است که از او سودی به ما رسد یا آن که وی را به فرزندی قبول کنیم».

- امام علی النقی (ع): «إنَّ الظالم الحالم یکاد أن یُعفی علی ظلم بحلمه و إنّ المحقّ السّفیه یکاد أن یُطفیء نورَ حقّه بسفهه»: «نزدیک است که ظالم بردبار به خاطر صبری که دارد ظلمش بخشیده شود و انسان نادانی که حق با اوست نزدیک است با نادانی اش نور حقیقتش را خاموش کند».

- أنشأ السّارقُ یرکض: «دزد شروع به دویدن کرد»

همان طور که دیدید افعال مقاربه از لحاظ معنا یک تقسیم بندی جداگانه دارند که بر 3 دسته تقسیم می شوند و از لحاظ همراه شدن «أن ناصبه» با خبر آن ها و یا عدم وجود آن یک تقسیم بندی دیگری دارند که با تقسیم بندی معنایی متفاوت است.

اکنون به ویژگی های جزئی هر یک از این افعال می پردازیم:

- باید دقت کرد که تمامی افعال مقاربه به جز «کاد» و «أوشک» جامد هستند یعنی تنها فعل ماضی آن ها استعمال می شود امّا «کاد و أوشک» علاوه بر صیغه ماضی، صیغه مضارع نیز دارند و اسم فاعل «کاکائد و موشِک» نیز از آن ها ساخته می شود:

«یکاد البرق یخطف أبصارهم» / «یوشک الطالب أن ینهی دراسته»

و نکته دیگر این که خبر افعال مقاربه دارای ویژگی هایی است:

که با مروری بر مثال های ذکر شده تاکنون درخواهید یافت که این شرایط در تمامی آن ها رعایت شده است.

تمرین: تطبیق قواعد با مثال:

- «کرب القلب من هواه یذوب                    حین قال الوشاة: هند غضوب»

«کرب» جزء افعال مقاربه است( دلالت بر نزدیکی وقوع خبر دارد ) و خبر آن ها معمولاً بدون «أن» می آید.

- إذا إنصرفت نفسی عن الشیء لم تکد               إلیه بوجه آخر الدّهر تُقبل

«لم تکد» فعل مضارع منفی «کاد» بوده، دلالت بر نزدیکی وقوع خبر دارد و معمولاً خبر آن بدون «أن» می آید.

- لما تورّط القوم فی هذا المعاصی أخذ العقلاءُ یخطبون فیهم تبصرة و تذکرة لهم.

«أخذ» جزء افعال شروع است و خبر آن بدون «أن» می آید.

- جعل الولدُ یُنشد الشعر بین ألوف من العلماء

«جعل» فعل شروع است که خبر آن بدون «أن» می آید.

- یوشک عقلهُ أن یذهب من فرط المصیبه

«یوشک» فعل مضارع «أوشک» بوده که دلالت بر نزدیکی وقوع خبر دارد و معمولاً خبر آن به همراه «أن» ناصبه می آید.

- حری العِلاج أن ینفع

«حری» جزء افعالی است که دلالت بر رجاء و امید دارد و فعل آن حتماً با «أن» می آید.

در تمامی مثال های بالا شرایط خبر افعال مقاربه (مضارع بودن و مؤخّر آمدن) رعایت شده است:59

اکنون میزان یادگیری خود را با چند تست محک بزنید:

1) کدام گزینه صحیح است؟

الف) عسی الحقّ متحققاً فی العالم                    ب) جعلت الوالدة تقرأ الکتب

ج) کاد الطفل أن أکل الطعام                                      د) یدخذ الولد یقرأ الصحیفه

گزینه «ب» صحیح است، «الف» از این جهت نادرست است که خبر «عسی» باید فعل مضارع باشد در گزینل «ج» نیز خبر «کاد» باید فعل مضارع باشد که ماضی امده، در گزینه «د» فعل أخذ یک فعل جامد است که تنها ماضی آن استعمال می شود که در گزینه «د» مضارع استعمال شده است.

2) کدام گزینه درست است؟

الف) جعل الملک یدعو الناس إلی طاعته

ب) أخذ أن یمشی الضلول علی الصراط المستقیم

ج) حری السفینه یشتم الأدباء بوقاحة

د) شرع الطفل أن یکبر شیئاً مشیئاً

گزینه «الف» صحیح است زیرا گزینه «ب» و «د» که افعال شروع می باشند و خبر آن ها نمی تواند همراه «أن» بیاید و «حری» نیز خبرش لزوماً باید با «أن» آید که در هیچ یک رعایت نشده است:69

مرکز یادگیری(مدرسه اینترنتی) سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی